लुकेको पर्यटकीय क्षेत्र :साङजेन

हेमनाथ खतिवडा
मध्यमाञ्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत बाग्मती अञ्चलको उत्तरतिर चीनको स्वशासित क्षेत्र तिब्बतसँग सीमाना जोडिएको विकट हिमाली जिल्ला रसुवा हो ।  जिल्लाको १८ गाविस मध्येको उत्तरी क्षेत्रमा अवस्थित यस गाविस नेपाल कै ठूलो तातोपानी रहेको चिलिमे गाविस पर्यटकीय क्षेत्रको रुपमा परिचित छ । गणेश हिमाल रेञ्जको उत्तर पूर्वमा र साङजेन हिमालको दक्षिण पूर्वमा अवस्थित रहेको छ । सदरमुकामदेखि करिव २६ किलोमिटर (९ कोष ) दुरीमा रहेको छ ।
यस गाविसको उत्तरमा चीनको स्वासाशित क्षेत्र तिव्वत तथा साङजेन हिमाल, दक्षिणमा गोल्जुङ गाविस र गतलाङ गाविस, पूर्वमा थुमन गाविस र भोटेकोशी खोला, पश्चिममा गत्लाङ गाविस रहेको छ । यस गाविस समुन्द्री सतह देखि १४६० मिटरदेखि ७०५२ मिटरको उचाईसम्म फैलिएको छ । चिलिमे गाविसको कार्यालय रहेको स्थान थाम्वुचेतको उचाई समुन्दी सतहदेखि १८४७ मिटरमा रहेको छ । केही वेशी तथा पहाडी भू–भागका साथै चिलिमे उत्पयका लगायत समुन्द्री सतहदेखि ७०५२ सम्मको उचाई अर्थात साङजेन हिमाल तथा साङजेन हिमक्षेत्र भएको चरन क्षेत्र भएका कारण लेकाली, हिमाली प्रदेश समेत पर्दछ । त्यसैले यहाँ सवै प्रकारको हावापानी अर्थात उष्ण, समसीतोष्ण, ठण्डा तथा चिसो हावापानी पाईन्छ ।
यहाँ रहेको प्रमुख नदीनालाहरूमा चिलिमे खोला, बेम्दाङ खोला, साङ्जेन खोला, छुपछुङ खोला, भोटे कोशी खोला प्रमुख छन् । जसमध्ये भोटेकोशी खोला सवैभन्दा ठूलो नदी तथा चिनको स्वशासित क्षेत्र तिव्वतहँुदै वहने नदि भएतापनि होचो भू–भाग भएर वहने हुदाँ त्यसको कुनै उपयोगितामा आउन सकेको छैन । चिलिमे खोलाको पानीवाट भने २० मेघावाट क्षमताको जलविद्युत उत्पादन गरिएको छ । जसवाट यस गाविसको आन्तरिक स्रोतमा बृद्धि हुने भएको देखिन्छ भने अन्य रोजगारी, वैकल्पिक उर्जाको आपूर्ति लगायतका अवसरमा समेत वृद्धि हुने देखिन्छ । यहाँ चिलिमे, साङजेन, सालसुङ्गि जस्ता धेरै लजविद्युत आयोजना बन्ने क्रममा छन् । भविष्यमा समेत यस नदीवाट थप जलविद्युत उत्पादन गर्न सकिने प्रसस्त संभावना रहेको कुरालाई नकार्न सकिदैन । त्यस्ते यसै गाविसको पारागाउँ –चिलिमे तातोपानी) संभवत नैपालको ठूलो तातोपानीको रूपमा मानिएको र यसको धार्मिक एवं स्वास्थ्यको दृष्ट्रिकोणले अति नै महत्व मानिएको छ । यसवाट आन्तरिक पर्यटकका साथै वाह्य पर्यटकको लागि समेत आकर्षक स्रोतको रूपमा रहेको छ । यसको संरक्षण, सम्वद्र्धन एवं प्रचार प्रसार गर्नुपर्ने आवश्यकता रहेको छ ।
टोपोग्राफिक नक्सा १९९४÷९८ का अनुसार यस गाविसको कुल क्षेत्रफल ९८.९८ वर्ग किलोमिटर रहेको छ । जसमा झाडी क्षेत्र ४.१५ प्रतिशत, खेती गरिएको जमिन १० प्रतिशत, जंगलले ढाकेको क्षेत्र ३२.३२ प्रतिशत, हिमनदी ०.०९ प्रतिशत, घाँसे जमिन १९.३० प्रतिशत, खेर गएको जमिन ३३.१२ प्रतिशत, जल क्षेत्र ०.०८, तथ्याङ्क उपलव्ध नभएको क्षेत्रफल ०.९४ प्रतिशत रहेको छ । जसमध्ये खेर गएको जमिन ३३.१२ प्रतिशत र जंगलले ढाकेको क्षेत्र ३२.३२ प्रतिशत भू–भाग ओगटेको छ । टोपोग्राफिक नक्साका अनुसार यस गाविसको कुल भू–भागको ३२.३२% भू भाग वन जंगलले आगटेको छ । यहाँका वनमा पाईने वन्यजन्तुहरूमा वँदेल, चित्तल, मृग, घोरल, वाँदर, भालु, थार पाईन्छन् भने वनस्पत्तीहरूमा खस्रु, वाँझ, गोव्रसल्ला, पहेली, उत्तीस, गुराँस, कुकाठ, ढालेकटुस, अंगेरी, चुत्रो, ओखर प्रजातीहरू पाईन्छन् भने जडिबुटीहरूमा शिलाजीत, चिराईतो, लोक्ता, सुगन्धवाल, मजिठो, घस्रिङगे्र , पाँचऔले, विषजरा, निरमसी, कुट्की, पदमचाल, जटामसी, गामाडोल आदि पाईन्छन् । यहाँका अधिकांश जनताहरू खान पकाउनको लागि आवश्यक उर्जा वन माथि नै निर्भर रहेका छन् ।
पर्यटकीय सम्भावना ः
नेपालकै ठूलो तातोपानीको मुहान रहेको चिलिमेको तातोपानी सर्कजाने बाटोमा पर्दछ । यहाँ वर्षेनी स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकहरू आउने गर्दछन् । यहाँको तातोपानीमा नुहाउदा छालाका विभिन्न रोगहरू निको हुने जनविश्वस छ । तातो पानीबाट साङजेन खर्कसम्मका बिभिन्न मनोरम दृष्य र जैविक विविधताले पर्यटक आकर्शण गर्दछ । ठाउँ ठाउँमा चिया पसल तथा लज स्थापना गर्न सके यहाँ पर्यटकको बसाई लम्ब्याउन सकिन्छ । पर्यटकलाई स्वागत र सम्मान गरेर यहाँका सुन्दुर खर्क , खोला खर्क, डिल्पु कुण्ड, मुल खर्क ,नादाङ खर्क, डाडाँ खर्क मनोरम पाल्दोर पिक, याङरा, गणेश हिमाल, साङ्जेन हिमालह खर्कहरू र तिबब्त हिमालका दृष्यले यहाँको सौन्दर्य थपेको छ । यहाँ सिमित समयभन्दा गोठ बस्न सक्दैन कुनै खेती बाली लाग्दैन यहाँ पर्यटन विकास गरे यो क्षेत्रले जिल्लालाई नै चिनाउँन सक्छ स्थानीय रामबहादुर तामाङले भने ‘ यहाँको समस्याहरू सुल्झाउन सके फाट्टफुट विदेशी पर्यटकहरू आफै आउन यो क्षेत्रको विकास हुन्छ । ’ चिनिया भू भागका बिभिन्न दृष्यहरू सजिलै देख्न सकिने यस क्षेत्रमा यहाँ झरल, घोरल, थार, कस्तुरी, मृग, बँदेल जस्ता महत्वपुर्ण बन्य जन्तु , बनस्पत्तीहरु पाईन्छ ।
वर्षौदेखि विवादमा ः

वर्षाैंदेखिको विवादमा परेको चिलिमे गाविसको साङजेन खर्कको मुद्दा जिल्ला अदालतदेखि सर्बोच्च अदालतसम्म पुग्यो । चिलिमे गाविसको सिमाना भित्र पर्छ भन्नेमा स्थानीयहरू दावी गर्दछन् । तर गत्लाङ गाविसवासीले भने आफुहरूको आफ्नो गाविसको भू भागमा पर्ने बताउँदै पटक पटक विवाद भयो । यहाँ दुवै गाविसवासीहरू बीच झडप नै भयो । वर्षेनी झडप गरेर सम्पत्तीको नष्ट गर्ने र विवाद बढ्ने बाहेक कुनै समाधान भएन । सिमान जोडिने कुरामा विवाद भएन तर साङजेन खर्क चिलिमेको क्षेत्रमा पर्छ । यो खर्क चिलिमेको भू–भागमा पर्छ तर पनि हामीले कसैको भनेका होईनौं गत्लाङ र अन्य सवैले उपभोग गर्न पाए भै गयो नि चिलिमेका सार्की तामाङले भने ब्यर्थमा विवाद गर्नु काम छैन । यहाँ पहिले नुवाकोटको किम्ताङ, साल्मे ,देउराली, फिकुरी, काउले धादिङ र गोरखा जिल्लाबाट पनि भेडा बाख्रा ल्याउने गर्दथे । यहाँ जेठ असार र साउनमा गोठ रहन्छ १२ हजार बढि भेडा बाख्रा र ६ सय चौरीगाई खर्कमा हुन्थे स्थानीय चिलिमे ७ का मिरुप तामाङले बताए । चिलिमे गाविस ४मा पर्ने यो खर्क गत्लाङका केही ब्यक्तिले ०६६ सालमा आफुहरूको नाममा नापनक्सा गरेको स्थानीयको आरोप छ ।
चिनसँग सिमाना जोडिएको यो खर्क पहिले चिनको पयाङ गाउँमा छलफल भयो प्याङवासीले पनि त्यसबेला चिलिमेको भागमा खर्क रहेको बताएका थिए । त्यसबेला चिलिमेका खामसुङ तामाङ र गोल्जुङका मिम्बर घले समेतको उपश्थिित थिए । बहादुर शाहको पालामा साङजेन खर्क विवादमा केरुङ अदालतले पनि चिलिमेको पक्षमा मुद्दा फैसला गरेको थियो । स्थानीय मेम्बर तामाङ बितेपछि विवादको नेतृत्व विवादमा परेको हो । गाविस सिमाना सिमांकनका बेला चिलिमेको साङजेन खर्क भन्ने प्रमाण पाएको स्थानीय गोम्बोछिरिङले बताए । ०३६ सालमा पनि नुपुसाङबो, मीसाङ र मीलन तामाङको बीच पनि विवाद भयो त्यसबेला द्वन्द भयो । मुद्दा दायर पछि नुर्पुसाङबोलाई प्रशासनले २४ घण्टे पत्र काटेको थियो । यस अघि ०३१ सालमा पनि झगडा नै भएको थियो । यद्यपि झगडा नगर्ने गरी उपभोग भने मिलेर गरिरहेको थियो । त्यसपछि ०४३ र ०४६ पछिको विवाद भने अझै चर्किेदै गयो । ०४९ सालमा पनि तत्कालिन प्धानमन्त्री गिरजाप्रसाद कोईरालाको तोक आदेश आयो नापी टोली स्थलगत गर्न भनेर । ०५२ मा स्थलगत अध्ययन  र नापी टोली खर्क पुग्यो । दुवै गाविस मिलेर उपभोग गर्ने गरी सहमति भएपनि सहमति र हस्ताक्षरले विवाद सधैंका लागि रोक्न सकेन । ०५८ सालमा जिल्ला अदालतमा मुद्दा दायर भयो । तारिख बोकेका ब्यक्ति तारिख गुजारेर विदेश गए । कसैलाई वारेस नदिएकोले तारेख गुज्रियो । पछि मुद्दा पुनरावेदन पुग्यो र लामो समय गुज्रियो अहिले पनि आज बहस हुन्छ भनिन्छ तर त्यसदिन बहस हुँदैन हामीले कहिले न्याय पाउने चिलिमेका शुरेस तामाङले भने फसला हुन धेरै ढिलो भयो । गत्लाङ र चिलिमेवासी बीच बेला बेलामा यही विवादमा झडप भैरहेको छ । चार दशकदेखि विवाद र झगडा रहिरहेको छ । गत्लाङवासीहरूले भने यहाँको भूमि आफुहरूको दावी गरिरहेका छन् । बर्षौदेखिको विवादमा छ एक पक्षिय रुपमा हेरिनु हुन्न । गत्लाङवासीले पनि यहाँ उपभोग गरिरहेका छन् यो गत्लाङको भू–भाग हो भन्ने हाम्रो दावी छ स्थानीय अशोक तामाङले भने । यस्तो विवादले आपसी झगडा, वारपार गर्ने पुल चुडाउने र भेडा र चौरी मार्नेसम्मका झडपहरू भएका छन् । यसरी विवाद सधैका लागि समाधान खोज्दै छौं आदालत न्याय दिनेमा आफुहरू आशावादी रहेको स्थानीय चिलिमे गाविस सहायक छोवाङ तामाङले बताए ।

नक्सा पनि गलत ः

जिल्ला विकास समितिले पुरानो नक्सा परिवर्तन गरेको प्रति विरोध गर्दै  चिलिमे गाविसवासीहरूले गाविसको सिमाना नक्सा यथावत राख्न  मंगलबार जिविसका निमित्त स्थानीय विकास अधिकारी कृष्ण हुमागाईलाई माग पत्र गरेका छन् ।
०५७ सालमा जिविसले स्रोत नक्सा चिलिमे गाविसको भू – भागमा पर्ने साङजेन खर्क, खोला खर्क , पाल्दोर पिक जस्ता महत्वपुर्ण भू–भागहरू गत्लाङ गाविस तर्फ पर्ने गरी नक्सा परिवर्तन गरेकोले स्थानीयवासीले सो कदमको विरोध गरी उनीहरूले मागपत्र पेश गरेका हुन् ।
जिविसले आफ्नो स्रोत नक्सामा नियम विपरित सिमाना हेरफेर गरी नक्सा परिवर्तन गरेको आधारमा नापी विभागले पनि  नियम विपरित नक्सा परिवर्तन गरी हाम्रो भू–भाग गत्लाङ गाविसको नाममा पारिएको स्थानीयले बताए ।
स्थानीय स्वायत्त शासन ऐनको परिच्छेल्द १ को दफा ४ को उपदफा १ ,दफा ५ र दफा ६ को उपदफा १ र २ ले निर्देशित गरे अनुरुप कानुनी प्रक्रिया पुरा गरी स्थानीय निकायको सिफरिसमा  र नेपाल सरकारको मन्त्री परिषद्ले मात्र सिमाना हेरफेर गर्न सक्ने प्रष्ट व्यवस्था छ ।
जग्गा नाप जाँच नियमावली ०५८ को दफा ८ ले निर्देश गरे अनुसार कानुनी प्रक्रिया पुरा गरी नक्सामा सिमाना हेरफेर गर्न सक्नेमा त्यस विपरित जिविसले आफुखुसी स्रोत नक्सा निर्माण गरेको र सो आधार देखाएर नापी विभागले गाविसको नक्सा परिवर्तन गरेको देखिएकोले कालो पोखरी, पाल्दोर, खोला खर्क, रिनामो पहाड, मार्फmुा डाँडाँ केरावास जस्ता भूभागहरू चिलिमे गाविसमा नै नक्सा यथावत कायम गर्न नक्सा तत्काल सच्याउन माग गरेको स्थानीय रामबहादुर तामाङले बताए । मागपत्र जिविस, जिल्ला प्रशासन र नापी कार्यलयमा बुझाएका छन् ।
गाविसको सिफरिस , ऐन नियमका प्रतिलिपी समेत उनीहरूले आवश्यक प्रमाणहरू पेश गरी ज्ञापन पत्र पेश गरेका हुन् । जिविसले भने नक्सामा त्रुटि भएको देखिएकोले त्यसबारे बुझ्ने र सच्याउन पहल गर्ने जनाएको छ । गाउँ पर्यटन कार्यक्रम सुरु गर्ने बेलामा केही त्रुटि भएको देखिएको र त्यसको बारेमा जिविसले तथ्य बुझ्ने जिविसका निमित्त स्थानिय विकास अधिकारी तथा योजना तथा प्रशासकीय अधिकृत कृष्ण हुमागाईले बताए । उनीहरूले अहिले जिल्लावासीले प्रयोग गरिरहेको नक्सा पनि तथ्य नभएको बताए । चिलिमेको आधा भन्दा बढि भू–भाग गत्लाङ तर्फ छ यो नक्सा गलत हो स्थानीय सार्की लामाले भने यस्तो नक्सा परिवर्तन गरी पुरानो कायम हुनु पर्छ ।

अदालतमा मुद्दा ः

वर्षाैंदेखिको विवादमा परेको चिलिमे गाविसको साङजेन खर्कको यही ठाउँमा पर्दछ ।
गत्लाङ र चिलिमे गाविसवासीको विवादका कारण पुनरावेदन अदालतमा मुद्दा परेको थियो । ०५२ सालदेखिको विवाद अन्त्यको लागि जिल्ला अदालत सहितको टोलीले गत महिना स्थलगत भ्रमण समेत गरेको थियो । स्थानीयवासी जिल्ला अदालतका तहसिलदार छविन्द्रराज काफ्ले, पत्रकार , प्रहरी सहितको टोलीले स्थलगत भ्रमण गरेका हुन् । गत्लाङ गाविससका ३४ जनाले गैरकानुनी रुपमा स्याउवारी, आलुबारी, फापर र करु खेती गरिरहेको भन्दै मालपोतमा जग्गा दर्ता गराएको विरुद्ध चिलिमेवासीले मुद्दा दायर गरेका थिए ।
कुनै खेतीयोग्य जमिन नभएको र भेडा र चौरीको चरन क्षेत्र मात्र भएको स्थलगत भ्रमणबाट फर्केर गत्लाङ गाविस सहायक सचिव छेवाङ तामाङले भने ‘यो सार्वजनिक पाखो नै हो’ परम्परादेखि नुवाकोट धादिङ र रसुवाको गत्लाङ, गोल्जुङ गाविसवासीले समेत मिलेर उपभोग गर्दै आएको पुरानो खर्कमा चरी चरनको रुपमा उपभोग सवैले गर्न पाउनु पर्ने चिलिमे गाविस–५ तातोपानीका नोर्चेल तामाङले बताए । यो कोही पनि ब्यक्तिको नाममा हुन सक्तैन सार्वजनिक सम्पत्ती हो त्यसरी नै रहनु पर्न । खर्क चिलिमे गाविस वडा नं ४ मा पर्छ । चिलिमे गाविसको वार्ड नं. ४ मा पर्ने यो खर्क जानको लागि चिलिमे थाम्वुचेतवाट तातोपानीहँुदै एक दिन पैदलयात्रा गरेर पुग्न सकिन्छ । यहाँको उचाई ४ हजार ४६ मीटर रहेको छ ।
पुरानो सार्वजनिक खर्क सवैले उपभोग गर्न पाउनु पर्ने र कसैको नाममा दर्ता भए अन्याय हुने चिलिमेवासीको माग रहेको चिलिमे गाविस बताएका छन् । अनसगमनको रिर्पोट पुनरावेदन अदालतमा पेश गरिने जिल्ला अदालतले जनाएको छ । खर्कमा सदावहार जस्तै हिंउ पर्ने भएकोले त्यहाँ कुनै खेतीगर्ने सम्भावना नभएको स्थानीय गोम्बोछिरिङ तामाङले बताए । ‘सार्वजनिक सम्पत्ती खेती योग्य जमिन भनेर गैरकानुनी रुपमा दर्तागराएका रहेछन् त्यसको खारेजी हुनु पर्छ । ’ स्थानीय रामबहादुर तामाङले भने । यद्यपि गत्लाङवासीहरूले भने आफ्नो अडान छाडेका छैनन् । उनीहरूले खर्क गत्लाङवासीको भएको दावी गरेका छन् । असार साउनमा यहाँ रसुवाको विभिन्न भाग र नुवाकोट भादिङ र गोरखा जिल्लाबाट समेत ८ सय चौरी र हजार भन्दा बढि भेडा गोठ ल्याउने गर्दछन् स्थानीय वामेन तामाङले भने यो राष्ट्रिय सम्पत्ती हो कसैलको निजी हुन सक्तैन ।
गत्लाङका ३४ जनाले आफ्नो नाममा गरेको खर्क आफ्नै दावी गर्ने आधार नभएको स्थानीय गोम्बोछिरिङ तामाङले बताए । यो सार्वजनिक चरिचरण हो । खर्क राष्ट्रियकरण नियम ०३३ को नियम ४ ख अनुरुप खर्क चरनको काममा बाहेक अरु प्रयोग गर्न नपाईने उल्लेख छ । पहिले खर्क दर्ता गर्ने नीति भए पनि ०६८ को नीतिले खर्क सरकारी स्वामित्वमा हुने उललेख छ ।

गत्लाङ र चिलिमे गाविसवासीको विवादका कारण पुनरावेदन अदालतमा मुद्दा परेको थियो । ०५२ सालदेखिको विवाद अन्त्यको लागि जिल्ला अदालत सहितको टोलीले स्थलगत भ्रमण गरेको छ । स्थानीयवासी जिल्ला अदालतका तहसिलदार छविन्द्रराज काफ्ले, पत्रकार , प्रहरी सहितको टोलीले स्थलगत भ्रमण गरेका हुन् । गत्लाङ गाविससका ३४ जनाले गैरकानुनी रुपमा स्याउवारी, आलुबारी, फापर र करु खेती गरिरहेको भन्दै मालपोतमा जग्गा दर्ता गराएको विरुद्ध चिलिमेवासीले मुद्दा दायर गरेका थिए । कुनै खेतीयोग्य जमिन नभएको र भेडा र चौरीको चरन क्षेत्र मात्र भएको स्थलगत भ्रमणबाट फर्केर गत्लाङ गाविस सचिव मणिराज पौडेलले भने ‘यो सार्वजनिक पाखो नै हो । परम्परादेखि नुवाकोट धादिङ र रसुवाको गत्लाङ, गोल्जुङ गाविसवासीले समेत मिलेर उपभोग गर्दै आएको पुरानो खर्कमा चरी चरनको रुपमा सवैले उपभोग गर्न पाउनु पर्नेक३रालाई विवादमा ल्याउन हुन्न । ’ साङजेन खर्क विनाकारण विवादमा आएको चिलिमे गाविस–५ तातोपानीका नोर्चेल तामाङले बताए यो सवैको सम्पत्ती हो भन्नेमा कसैको दुईमत रहन सक्तैन राष्ट्रिय सम्पत्ती सवैको हो , यो कोही पनि ब्यक्तिको नाममा हुन सक्तैन सार्वजनिक सम्पत्ती हो त्यसरी नै रहनु पर्छ । खर्क चिलिमे गाविस वडा नं ४ मा पर्छ । चिलिमे गाविसको वार्ड नं. ४ मा पर्ने यो खर्क जानको लागि चिलिमे थाम्वुचेतवाट तातोपानीहुँदै एक दिन पैदलयात्रा गरेर पुग्न सकिन्छ । यहाँको उचाई ४ हजार ४६ मीटर रहेको छ । जिल्ला अदालतको एक टोली सहित साङजेन खर्कको स्थलगत अनुगमन गरेपछि त्यहाँ कुनै खेती योग्य जमिन नरहेकोले गत्लाङवासीहरू स्थलगत अनुगमनको क्रममा खर्कमा हाजिर नभएकोले गाविसवासीको चिलिमेको माग पुरा हुने आशा गरेको गाविस सहायक छेवाङ तामाङले बताए ।
पुरानो सार्वजनिक खर्क सवैले उपभोग गर्न पाउनु पर्ने र कसैको नाममा दर्ता भए अन्याय हुने चिलिमेवासीको माग रहेको चिलिमे गाविस बताएका छन् । अनसगमनको रिर्पोट पुनरावेदन अदालतमा पेश गरिने जिल्ला अदालतले जनाएको छ । खर्कमा सदावहार जस्तै हिंउ पर्ने भएकोले त्यहाँ कुनै खेतीगर्ने सम्भावना नभएको स्थानीय गोम्बोछिरिङ तामाङले बताए । ‘सार्वजनिक सम्पत्ती खेती योग्य जमिन भनेर गैरकानुनी रुपमा दर्ता गराएका रहेछन् त्यसको खारेजी हुनु पर्छ । ’ स्थानीय रामबादुर तामाङले भने । यद्यपि गत्लाङवासीहरूले भने आफ्नो  अडान छाडेका छैनन् । उनीहरूले खर्क गत्लाङवासीको भएको दावी गरेका छन् ।

साङ्जेन खर्क ः

चिलिमे गाविसको वार्ड नं. ४ मा पर्ने यो खर्क जानको लागि चिलिमे थाम्वुचेतवाट तातोपानी हुँदै एकदिन पैदल यात्रा हिंडाई पछि यो खर्क पुग्न सकिन्छ ।
तातोपानीदेखि छरप्चुङ वगर, साङजेन खोला भित्रका जेजुङमा खोला, साङजेन खर्क भित्रका मोरप्पा खर्क, मल्र्कु खर्क, छुलिङ खर्क, मरकोङ खर्क, ज्यार्के वासा, चेरा वासा, सादी, नादाङ, चेदाङ, पराङ, दोगोरग, व्राङजे ९ खोला खर्क यी खर्कहरू अनि विदेशमा समेत चिरपरीचित पाल्दोर पिक, याङरा, गणेश हिमाल, साङ्जेन हिमालहरु छन् । खर्कमा भाई चराउनेहरु ब्यर्थमा पीडित छन् । अझ यहाँ पशुहरुले पनि निकै सास्ती खेप्नु परेको छ । दुई गावि िबीचको विवादले भेडा र चौरी समेत क्षती हुने गरेको छ । गोदेवा (गोठाला)का बास्तविक समस्याहरु बेग्लै छ । यहाँको खर्कमा नलगे चरण छैन लगे कतिखेर के हुन्छ थाहा हुन्न ।
साङजेन खोला रोङ्गा पुल, तेम्व्रेल पुल, जेजुङमो पुल, खानेपानी अनि एक दुई मात्र भए पनि वस्ने झाप्रो छन् । गोठाला त्यस स्थानमा पनि जान्छन र बस्छन् भन्ने कुरा अनि के थाहा एउटा सार्वजानिक सम्पतीलाई व्यक्तिले आफ्नो नाउँमा दर्ता गरी खोला–खर्क ÷साधी–खर्क ÷ नादङ–खर्क÷चेदाङ खर्कलाई ३४ जनाको नाउमा लालपूर्जा दिन मालपोत कार्यालय रसुवा छलफल नभै एकलौटी रुपमा कागजात बनेछ यस्तो कागजात बदर हुनुपर्ने चिलिमेबासीको माग छ । राज्यको निकायले नै राज्यको सम्पत्ती व्यतिmको नाउंमा दर्ता गरिदिनु अचम्म भयो । गत्लाङ गाविसका र चिलिमे गाविसका जनताको विच झगडा भै साङजेन खोलामा २०५३ सालमा निर्माण गरिएको काठेपुल समेत भत्केको थियो । पशुहरू पनि सजायाँको भागी वनी खोलामा वगेर मर्नु पर्छ । खर्क विवाद सर्वाेच्चको ढोकामा पुग्यो तर पनि खै न्याय पाउन ढिला भयो स्थानीय फिन्जो तामाङले भने ।
राष्ट्रिय सम्पत्ती यसरी विवादमा पर्नु भन्दा भूमि राज्यको सम्पत्ती नागरिक केबल प्रयोगकर्ता मात्र हुन यहाँ जहाँका जस्ते पनि पर्यटन विकासमा लागेर यस ठाउँको प्रचार प्रसर गरेर बिदेशी पर्यटक भित्र्याउनु र बसाई लम्याउनु बाहेक बिकल्प छैन । ‘चिलिमेको भू–भागमा पर्ने खर्क विवादमा ल्याउनु नै अन्याय भयो जिविस रसुवाका गणेश रेग्मीले भने । ’

समाधान खोजी
वर्षैदेखिको खर्कको विवाद समाधान गर्न अदालतका पदाधिकारी समेतले स्थलगत गरे । यस पटक भने अदालतले न्याय दिनेमा आफुहरु आशावादी रहेको स्थानीय नोर्चेल तामाङले बताए । प्राकृति स्रोत साधनमाथि स्थानीयको पहुँच तथा अधिकारका कुरा भै रहँदा यस्ता स साना कुरामा विवाद गरी आपसी असझदारी र विवाद बढाउनु भन्दा यहाँ देखिएका सम्भावनाहरु हात पार्न मिलेर सवै एकजुट हुन सके यहाँको जलविद्युत र गुणस्तरीय पर्यटन विसासको माध्यमले माटोमा सुन फल्ने सम्भावनालाई नकार्न सकिन्न ।